Lưu vực sông Hương nằm gọn trên sườn phía đông dãy Trường Sơn Bắc theo hướng Tây Bắc – Đông Nam. Địa hình lưu vực sông Hương đa dạng và bị chia cắt ngang mạnh nên độ dốc cao, lưu vực sông hẹp, sông ngắn và dốc, vùng đồng bằng thấp trũng, sát bờ biển.
Chế độ mưa ở Thừa Thiên Huế biến động mãnh liệt và phức tạp theo mùa. Vào mừa mưa, lượng mưa lớn lại còn được tăng cường bởi bão, áp thấp nhiệt đới. Gió mùa đông bắc còn có tác dụng dâng cao mực nước biển, giảm thiểu khả năng thoát lũ và gây hiện tượng ngập lụt sâu, dài ngày ở phần trũng thấp đồng bằng hạ lưu các sông. Ngược lại, trong mùa khô (tháng 1-7) lượng mưa chỉ chiếm 25-35% trong năm nên khí hậu rất khô, nóng. Đặc biệt là các tháng cực tiểu về mưa (tháng 3, 4 và 7), Thừa Thiên Huế còn chịu ảnh hưởng của gió mùa tây nam khô nóng.
Đoạn sông Hương từ ngã ba Tuần đến phá Tam Giang chảy qua 10 xã (gồm 36 thôn với dân số 85.000 người) và thành phố Huế. Ngành nghề chính của cư dân ở đây là sản xuất nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp và một phần nhỏ làm nghề ngư, khai thác cát lòng sông, trong đó có khoảng 75% số dân sinh sống ngay trên bờ sông. Đây là vùng tập trung dân cư và các hoạt động kinh tế chủ yếu của toàn tỉnh Thừa Thiên Huế.
Hệ thống sông Hương có lưu vực hình quạt với diện tích 2713 km2, chiếm hơn 60% diện tích tự nhiên của tỉnh. Sông Hương bắt nguồn từ các dãy núi thuộc phía đông Trường Sơn Bắc, trong đó có hơn 80% là đồi núi, 5% là đồi cát ven biển. Toàn bộ lưu vực gồm 3 chi lưu chính: sông Bồ, sông Hữu Trạch và sông Tả Trạch (Hình 1). Hai nhánh Tả Trạch và Hữu Trạch gặp nhau ở ngã ba Tuần (cách Thành phố Huế 15 km về phía nam) tạo thành dòng chính sông Hương, rồi hội lưu với sông Bồ ở ngã ba Sình (cách Huế 8 km về phía bắc) và đổ vào phá Tam Giang theo hướng đông bắc và đông trước khi chảy ra cửa biển Thuận An. Ngoài các chi lưu tự nhiên, sông Hương còn có các nhánh sông đào, trong số đó có sông Đông Ba.
Lưu vực sông Hương
Chú giải:
| MA: Nhánh sông Tả Trạch | MD: Xước Dũ | MG: Đập La Ý |
| MB: Nhánh sông Hữu Trạch | ME: Chợ Đông Ba | MH: Ngã ba Sình |
| MC: Ngã ba Tuần | MF: Nhánh sông Đông Ba | MI: Đập Thảo Long |
Do hàng loạt các yếu tố tự nhiên, nhân tạo chi phối, chế độ dòng chảy trên các sông ngòi biến động rất mạnh mẽ và phụ thuộc nhiều vào mùa khí hậu.
Tuy mưa là yếu tố chủ yếu sản sinh dòng chảy sông ngòi, nhưng thời gian kéo dài của mùa mưa nhiều và mùa khô không trùng khớp hoàn toàn với mùa lũ và mùa cạn, trong đó mùa lũ chính có ba tháng (10-12), còn mùa cạn lại kéo dài đến tháng 1-9.
Vào mùa cạn, mực nước trên sông rất thấp và chủ yếu phụ thuộc nguồn nước dưới đất cung cấp và thuỷ triều bù cấp trên phạm vi đồng bằng duyên hải. Do lưu lượng dòng chảy từ thượng lưu đổ về ít, địa hình thấp thoải, đáy sông vùng đồng bằng hạ lưu thấp hơn mực nước biển nên thuỷ triều dễ dàng lấn sâu vào đồng bằng duyên hải, tạo ra dòng chảy hai chiều và xâm nhập mặn.
Bùi Thắng
