Tác giả: TS.BS. Nguyễn Đức Hoàng
Theo ông Tedros Adhanom Ghebreyesus, Tổng Giám Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cùng các nhà lãnh đạo thế giới tham dự hội nghị thượng đỉnh Davos (2024) đã thảo luận về chiến lược cho đại dịch tiềm ẩn. Khi mùa đông kéo theo sự gia tăng các bệnh về đường hô hấp và các thói quen thời đại dịch như bắt buộc đeo khẩu trang, các chuyên gia y tế toàn cầu đang suy nghĩ trước về cách chuẩn bị cho đợt bùng phát dịch lớn tiếp theo.
Tại diễn đàn kinh tế Thế giới ở Davos, Thụy Sĩ, một nhóm lãnh đạo ngành y tế đã thảo luận về tầm quan trọng của việc lập kế hoạch trước cho sự bùng phát của một “Bệnh X” giả định. WHO cho biết, sự chuẩn bị như vậy nhằm giảm bớt sự tàn phá của thời đại COVID-19 như sự thiếu năng lực của hệ thống y tế hoặc hàng nghìn tỷ đô la bị mất trong nền kinh tế. Đây là những gì chúng ta biết về Bệnh X và ý nghĩa của “chuẩn bị cho đại dịch”. Vậy, Bệnh X là gì?
Định nghĩa Bệnh X
Bệnh X không phải là một bệnh cụ thể mà là tên được đặt cho một tác nhân truyền nhiễm mới tiềm ẩn. Nó đại diện cho một căn bệnh hiện chưa được biết đến nhưng có thể gây ra mối đe dọa nghiêm trọng cho con người trong tương lai. Cần phải chuẩn bị vì có một lượng lớn vi rút lưu hành trong động vật hoang dã có thể trở thành nguồn gây bệnh truyền nhiễm mới mà con người không có khả năng miễn dịch.
Năm 2018, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã bổ sung Bệnh X vào danh sách các mầm bệnh được ưu tiên hàng đầu để nghiên cứu, bên cạnh những kẻ giết người được biết đến như Hội chứng hô hấp cấp tính nặng (SARS) và Ebola.
Việc gắn nhãn mối đe dọa tiềm tàng này là “Bệnh X” nhằm ưu tiên chuẩn bị đối phó với một căn bệnh chưa có vắc xin hoặc thuốc điều trị và có thể gây ra dịch bệnh nghiêm trọng.
Mối nguy hiểm của Bệnh X
WHO đã cảnh báo rằng Bệnh X có thể gây tử vong gấp 20 lần so với COVID-19. COVID-19 đã giết chết khoảng bảy triệu người trên toàn thế giới. Vào năm 2023, các chuyên gia chăm sóc sức khỏe đã cảnh báo rằng bất kỳ đại dịch mới nào cũng có thể gây chết người nhiều hơn – ước tính khoảng 50 triệu người chết trên toàn thế giới.
Bệnh X: Có xảy ra không? Khi nào sẽ đến? Sẽ đến từ đâu?
Không ai có thể dự đoán được Bệnh X tiếp theo sẽ xuất hiện ở đâu và khi nào. Tuy nhiên, điều chắc chắn là Bệnh X trong tương lai sẽ xuất hiện và đến một lúc nào đó sẽ lây từ động vật sang người và bắt đầu lây lan trong một đợt bùng phát dịch bệnh. Lịch sử gần đây cho chúng ta thấy những đợt bùng phát của mầm bệnh có khả năng gây bệnh nặng và tử vong ở người ngày càng trở nên thường xuyên. Chỉ riêng trong thế kỷ 21 đã xuất hiện các đợt bùng phát dịch bệnh SARS-CoV-1, MERS, sốt rét và nhiều bệnh do virus mới và tái nổi khác.
Nghiên cứu được công bố vào năm 2022 cho thấy khả năng xảy ra đại dịch, với tác động tương tự như COVID-19, là khoảng 1 trên 50 vào bất kỳ năm nào. Điều này có nghĩa là xác suất suốt đời sẽ trải qua một đại dịch tương tự như COVID-19 là khoảng 38%. Thật không may, sự thay đổi môi trường là nguyên nhân chính làm tăng nguy cơ đó.
Mặc dù có khả năng mối đe dọa đại dịch tiếp theo có thể xuất hiện dưới dạng Bệnh X mới, nhưng cũng có nguy cơ các mầm bệnh đã biết biến đổi và/hoặc tái xuất hiện, sau đó lây lan thành các dịch bệnh quốc tế.
Những căn bệnh mới xuất hiện liên tục ở mọi nơi trên thế giới, thường lây từ động vật như dơi sang người. Các nhà khoa học tin rằng Bệnh X tiếp theo rất có thể là do một loại vi-rút mới xuất hiện từ một trong khoảng 25 họ vi-rút đã cho thấy khả năng gây bệnh ở người.
Chuẩn bị cho Bệnh X tại Davos (2024)
Tại hội nghị thượng đỉnh Davos (2024), các chuyên gia chăm sóc sức khỏe nhấn mạnh rằng việc chuẩn bị cho Bệnh X có thể giúp cứu sống và giảm chi phí nếu các quốc gia bắt đầu nghiên cứu và áp dụng các biện pháp phòng ngừa trước một đợt bùng phát nếu đã biết. “Tất nhiên, có một số người cho rằng điều này có thể tạo ra sự hoang man, hoảng loạn. Tốt hơn hết là nên lường trước điều gì đó có thể xảy ra vì nó đã xảy ra nhiều lần trong lịch sử của chúng ta và chuẩn bị cho điều đó”, Tổng Giám đốc WHO Tedros Adhanom Ghebreyesus, người tham gia hội thảo, cho biết.
Ông cho biết WHO đã bắt đầu thực hiện các biện pháp chuẩn bị cho một đợt bùng phát khác. Điều này bao gồm một quỹ đại dịch và một “Trung tâm chuyển giao công nghệ” ở Nam Phi cho phép sản xuất vắc xin tại địa phương và sẽ giúp khắc phục các vấn đề về bất bình đẳng về vắc xin ở các quốc gia có thu nhập cao và thấp.
Theo Michel Demare, chủ tịch Hội đồng quản trị tại AstraZeneca, cho biết công ty đang nỗ lực thực hiện đánh giá các hệ thống y tế trên toàn thế giới để đưa ra các khuyến nghị về quản lý đại dịch.
Việc chuẩn bị cho đại dịch Bệnh X, bao gồm cả nghiên cứu và phát triển, cũng như phát triển các sáng kiến cấp quốc gia như kế hoạch ứng phó dự kiến trong trường hợp bùng phát một căn bệnh mới. Những kế hoạch như vậy có thể bao gồm việc vạch ra cách tăng công suất bệnh viện, tăng quy mô cung cấp phương pháp điều trị và áp dụng các công nghệ mới để hỗ trợ nhân viên y tế.
Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh châu Âu khuyến cáo củng cố các hệ thống hiện có thay vì phát triển các hệ thống mới để ứng phó với đại dịch, đồng thời khuyến khích thử nghiệm bất kỳ hệ thống mới nào trước một đại dịch mới.
Do chúng ta không thể dự đoán chính xác các đặc điểm của nó hoặc thời điểm nó xuất hiện, điều đó không có nghĩa là chúng ta không thể lập kế hoạch cho Bệnh X. Bằng cách tìm hiểu càng nhiều càng tốt về khoảng 25 họ vi rút phổ biến nhất. có khả năng chứa đựng một căn bệnh X mới, các nhà khoa học có thể bắt đầu tạo ra các biện pháp phòng vệ y tế mới như vắc-xin và phương pháp điều trị có thể nhanh chóng thích ứng để nhắm vào một căn bệnh do vi-rút mới.
Việc chuẩn bị sẵn sàng cũng bao gồm việc tăng cường giám sát dịch bệnh để nhanh chóng phát hiện bất kỳ mầm bệnh mới nào có thể trở thành mối đe dọa nghiêm trọng. Các nghiên cứu cho thấy, trung bình mỗi năm có ít nhất hai loại virus mới được phát hiện. Các biện pháp như vậy cũng được kỳ vọng sẽ giảm đáng kể chi phí liên quan đến đại dịch nếu xảy ra.
Theo một nghiên cứu của Gates F. & cộng sự, trong khi COVID-19 khiến thế giới thiệt hại khoảng 16 nghìn tỷ USD, khoản đầu tư toàn cầu chỉ 124 tỷ USD trong 5 năm có thể khiến thế giới chuẩn bị tốt hơn đáng kể cho những trận dịch lớn trong tương lai.
Tóm lại
WHO lần đầu tiên phân loại Bệnh X là thuật ngữ “giữ chỗ” cho một loại vi rút có khả năng gây chết người.
WHO khẳng định rằng việc chỉ định Bệnh X sẽ cho phép các chính phủ đối phó tốt hơn với một đại dịch mới vì “Trên toàn thế giới, số lượng mầm bệnh tiềm ẩn là rất lớn, trong khi nguồn lực cho nghiên cứu và phát triển bệnh còn hạn chế”.
