Tác giả: TS. Hồ Đắc Thái Hoàng
Kinh tế số (Digital Economy) là một hệ sinh thái kinh tế trong đó các hoạt động kinh tế như thương mại điện tử, ngân hàng trực tuyến, truyền thông số, điện toán đám mây và Internet vạn vật (IoT) được thực hiện thông qua công nghệ số để tác động đáng kể đến nhiều khía cạnh của cuộc sống hiện đại, từ công việc, giao tiếp đến thói quen tiêu dùng. Các kỹ nghệ số như internet, dữ liệu, trí tuệ nhân tạo (AI), điện toán đám mây và các công nghệ số khác được sử dụng với nhiều cấp độ khác nhau tùy vào hệ thống và định hướng của cộng đồng để tạo ra giá trị kinh tế. Vì vậy, kinh tế số không chỉ tác động đến các doanh nghiệp công nghệ mà còn bao gồm mọi tổ chức và cá nhân sử dụng công nghệ số để giao dịch, kinh doanh, hoặc đổi mới.
Kinh tế số xuất hiện cùng với sự phát triển của công nghệ thông tin và internet có thể ghi nhận các cột mốc quan trọng bao gồm giai đoạn sơ khai, giai đoạn mở rộng và giai đoạn của tương lai. Giai đoạn sơ khai có thể được ghi nhận từ đầu thập kỷ 1990s cho đến cuối những năm 2000s khi sự phát sinh và bùng nổ của internets kéo theo các hoạt động thương mại điện tử mang tính toàn cầu như Amazone và eBay. Các hoạt động thương mại điện tử đã phát triển không chỉ từ các quốc gia phát triển lợi thế mà đã len lỏi vào trong từng cộng đồng cư dân với thị trường chính là giới trẻ năng động để phát sinh tiếp tục các dịch vụ tài chính số như PayPal. Khi đã hoàn thiện điều kiện cần và đủ thì giai đoạn mở rộng có thể được ghi nhận từ 2010s đến nay. Với sự xuất hiện nền kinh tế nền tảng (platform economy) với các công ty như Uber, Airbnb, Facebook. Thương mại điện tử bước sang giai đoạn bùng nổ với các công nghệ số như AI, blockchain, IoT phát triển mạnh. Kinh tế số đã được định nghĩa và ngày càng khẳng định sự đóng góp vào phát triển kinh tế xã hội của các quốc gia. Trong tương lai, giai đoạn 3 sẽ hoàn thiện hơn với công nghệ Web3, metaverse, tiền mã hóa và trí tuệ nhân tạo. Sự hoàn thiện dần của các nền tảng mới đã đang từng bước định hình tương lai của kinh tế số.
Nguyên tắc cốt lõi (Principle Concepts) của Kinh tế số là số hóa, mạng lưới kết nối, tính dữ liệu làm trung tâm, nền kinh tế nền tảng và toàn cầu hóa số.
Số hóa (Digitalization) là sự chuyển đổi dữ liệu và quy trình kinh doanh sang nền tảng số, giúp tối ưu hóa hiệu suất và chi phí. Nguyên tắc cốt lõi này sẽ là bước thay đổi cách nhận thức về tài nguyên và mang tính đồng nhất trong các hệ sinh thái mở rộng. Từ đó, mạng lưới kết nối (Network Effect) hoàn thiện hơn với giá trị của các nền tảng kinh tế số tăng lên khi số lượng người dùng tham gia ngày càng nhiều mà các nền tảng Facebook, Google, TikTok đang khẳng định vị thế. Tính dữ liệu làm trung tâm (Data-Driven Economy) nhận định dữ liệu trở thành tài nguyên quan trọng giúp doanh nghiệp và chính phủ đưa ra quyết định chính xác hơn trong khi Nền kinh tế nền tảng (Platform Economy) đã cho phép các doanh nghiệp không chỉ bán sản phẩm mà còn cung cấp nền tảng để kết nối người mua và người bán mà Shopee, Grab, Lazada là các ví dụ cụ thể. Toàn cầu hóa số (Digital Globalization) với công nghệ số giúp doanh nghiệp tiếp cận thị trường toàn cầu dễ dàng hơn, không bị giới hạn bởi biên giới địa lý trong khi An ninh mạng và quyền riêng tư (Cybersecurity & Privacy) sẽ được xem xét như một nguyên tắc cốt lõi cuối cùng khi mọi giao dịch và dữ liệu đều được số hóa, rủi ro về bảo mật và quyền riêng tư ngày càng trở nên quan trọng.
Đến năm 2025, kinh tế số được dự đoán sẽ chiếm một phần đáng kể trong nền kinh tế toàn cầu. Theo Diễn đàn Kinh tế Thế giới, 70% nền kinh tế toàn cầu sẽ được thúc đẩy bởi công nghệ số trong thập kỷ từ năm 2020 trở đi. Xu hướng này càng được đẩy nhanh bởi đại dịch COVID-19, khi nhiều hoạt động kinh tế chuyển sang nền tảng trực tuyến.
Đối với các nước đang phát triển, kinh tế số có những tác động trái chiều bao gồm cả mặt lợi ích và thách thức.
Cả 3 yếu tố tăng trưởng kinh tế, tài chính toàn diện và nâng cao năng suất đã và đang được ghi nhận như là lợi ích cho các nước đang phát triển. Tăng trưởng kinh tế được thể hiện thông qua việc công nghệ số đã tạo ra nhiều cơ hội kinh doanh mới và việc làm tại các nước đang phát triển. Với sự phát triển đồng bộ thì Tài chính toàn diện bao gồm các dịch vụ tài chính số giúp cải thiện khả năng tiếp cận ngân hàng của các nhóm dân số chưa được phục vụ đầy đủ để từ đó có thể nâng cao năng suất và hiệu suất trong nhiều lĩnh vực.
Tuy nhiên, khoảng cách số, sự thay thế việc làm và rủi ro an ninh mạng sẽ là những thách thức cho các quốc gia này khi tiềm năng đi liền với thách thức. Khoảng cách số trên thực tế đòi hỏi vốn đầu tư, sự đồng bộ hóa không chỉ thiết bị mà còn là hệ thống nền tảng kiến thức chung mang tính phổ thông trong các cộng đồng cư dân. Việc tiếp cận không đồng đều với cơ sở hạ tầng số có thể làm trầm trọng thêm sự bất bình đẳng hiện có. Khi đã có sự phát triển và tiện ích số phát huy thì vấn đề thay thế con người do công nghệ đã thực hiện tự động hóa có thể dẫn đến mất việc làm trong một số ngành nghề. Rủi ro an ninh mạng là vấn đề tất yếu khi số hóa gia tăng khiến các nước đang phát triển đối mặt với nguy cơ tấn công mạng.
Xét dữ liệu thực tế trong giai đoạn từ 2020-2024, tăng trưởng thương mại điện tử trong quý 3 năm 2022, tại Hoa Kỳ, 15% người tiêu dùng sử dụng thiết bị di động để mua sắm ngoài hàng tạp hóa và 9,8% để mua hàng tạp hóa. Song song với thương mại trên nền tảng số thì thanh toán số đã dần chiếm ưu thế khi dịch vụ “Mua trước, trả sau” (BNPL) có mức độ chấp nhận tăng gấp bốn lần từ năm 2020 đến 2022. Thị phần thương mại điện tử ghi nhận đến năm 2022, thương mại điện tử chiếm 21% tổng doanh số bán lẻ tại Hoa Kỳ, tăng đáng kể so với trước đại dịch. Trong thời gian tới kinh tế số toàn cầu và được kỳ vọng sẽ tiếp tục tăng trưởng.
Theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), tăng trưởng GDP toàn cầu dự kiến sẽ đạt 3,3% vào năm 2025, cho thấy một sự gia tăng nhẹ so với 3,2% vào năm 2024, với sự ổn định tiếp tục ở mức 3,3% được dự báo cho năm 2026. Tuy nhiên, những dự báo này đại diện cho tăng trưởng kinh tế tổng thể chứ không phải là đóng góp cụ thể của kinh tế số.
Tại Hoa Kỳ, tăng trưởng GDP dự kiến sẽ đạt 2,8% vào năm 2025, thể hiện sự phục hồi kinh tế bất chấp những dự đoán trước đó về khả năng suy thoái. Mô hình tăng trưởng này tạo ra điều kiện thuận lợi cho sự mở rộng kinh tế số tiếp tục, mặc dù tỷ lệ cụ thể của các ngành số không được định lượng trong dữ liệu có sẵn.
Khu vực đồng Euro dự kiến sẽ đạt tăng trưởng khiêm tốn ở mức 1,3% vào năm 2025, tăng lên 1,5% vào năm 2026. Tăng trưởng này được cho là do thu nhập hộ gia đình phục hồi, thị trường lao động thắt chặt và lãi suất giảm – những yếu tố thường hỗ trợ các sáng kiến chuyển đổi số.
Nền kinh tế Trung Quốc dự kiến sẽ tăng trưởng khoảng 4,7% vào năm 2025. Là một trong những nền kinh tế số hàng đầu thế giới, sự tăng trưởng liên tục của Trung Quốc đại diện cho tiềm năng đáng kể cho sự mở rộng kinh tế số.
Mặc dù nhìn chung kinh tế số sẽ có những sự tăng trưởng có triển vọng nhưng cũng từ sự tương tác phức tạp giữa các nền kinh tế toàn cầu mà sự phát triển kinh tế số có thể chịu ảnh hưởng của 2 nhóm tác động chính là cạnh tranh công nghệ giữa các đại cường quốc và căng thẳng chính trị tạo nguy cơ gián đoạn chuỗi cung ứng.
Sự cạnh tranh công nghệ ngày càng gay gắt giữa các cường quốc công nghệ đặc biệt là Hoa Kỳ và Trung Quốc trong các lĩnh vực chiến lược bao gồm 5G, bán dẫn, AI và điện toán đám mây, sẽ định hình đáng kể các mô hình tăng trưởng kinh tế số. Sự cạnh tranh này có thể dẫn đến sự phân mảnh trong các thị trường số toàn cầu nhưng cũng có thể đẩy nhanh đổi mới và đầu tư vào công nghệ số. Bên cạnh đó, những căng thẳng chính trị đang diễn ra, bao gồm xung đột Nga – Ukraine và sự bất ổn ở Trung Đông, tạo ra những rủi ro đáng kể cho tăng trưởng kinh tế toàn cầu, có thể làm gián đoạn các chuỗi cung ứng toàn cầu quan trọng đối với sự phát triển cơ sở hạ tầng số. Những gián đoạn này có thể ảnh hưởng đến sản xuất và phân phối các công nghệ số cần thiết cho sự mở rộng kinh tế số.
Tóm lại, kinh tế số đã trở thành một phần không thể thiếu trong sự phát triển kinh tế toàn cầu, mang lại cả cơ hội lẫn thách thức cho các quốc gia đồng thời chịu tác động ảnh hưởng từ các yếu tố cạnh tranh công nghệ giữa các cường quốc và cả căng thẳng chính trị tác động đến sự gián đoạn các chuỗi cung ứng. Mặc dù có tiềm năng thúc đẩy tăng trưởng và đổi mới, các nhà hoạch định chính sách cần giải quyết các vấn đề như khoảng cách số và an ninh mạng để đảm bảo sự phát triển công bằng và bền vững trong kỷ nguyên số.
