Vũ Thanh Hiền
Dẫn nhập
Trong bối cảnh Đông Nam Á đang tăng tốc hiện đại hóa, STEM – viết tắt của Khoa học, Công nghệ, Kỹ thuật và Toán học – đã và đang trở thành động lực chủ chốt thúc đẩy đổi mới, phát triển bền vững và chuyển đổi kinh tế. Từ giáo dục đến nghiên cứu ứng dụng, STEM đóng vai trò giải quyết các thách thức cấp bách như biến đổi khí hậu, y tế công cộng và chuyển đổi số. Hãy điểm lại hành trình phát triển của STEM tại ASEAN, với trọng tâm là Việt Nam, đồng thời nhấn mạnh những đóng góp nổi bật và các sự kiện quan trọng trong lĩnh vực này.
STEM – Từ lịch sử toàn cầu đến dòng chảy khu vực
Sau Thế chiến II, STEM trở thành mũi nhọn chiến lược của nhiều cường quốc trong bối cảnh cạnh tranh khoa học và công nghệ toàn cầu. Tuy nhiên, tại Đông Nam Á, STEM chỉ thực sự được định chế hóa khi làn sóng công nghiệp hóa và cải cách chính sách bắt đầu lan rộng từ thập niên 1980 trở đi.
Từ những năm 1990, các quốc gia như Malaysia, Thái Lan và Singapore đã bắt đầu xây dựng chính sách STEM nhằm chuẩn bị lực lượng lao động cho nền kinh tế tri thức. Hợp tác khu vực trong khuôn khổ ASEAN cũng góp phần thúc đẩy đổi mới và chia sẻ sáng kiến STEM. Trong khi đó, sau những cải cách kinh tế đổi mới cuối thập niên 1980 Việt Nam đã bắt đầu đặt nền móng cho việc ưu tiên phát triển khoa học và công nghệ. Việc thành lập Bộ Khoa học và Công nghệ (MOST) cùng các chiến lược quốc gia đã mở đường cho STEM được tích hợp vào giáo dục và quy hoạch phát triển.
Việt Nam và bước chuyển mình với STEM
Nền khoa học Việt Nam phát triển từng bước trong những năm đầu của quá trình phục hồi sau chiến tranh với ưu thế các lĩnh vực khoa học cơ bản được kế thừa từ năng lực nội sinh và sự hỗ trợ của các nước Xã hội chủ nghĩa, Việt Nam đã từng bước thận trọng đầu tư vào STEM như một phần trong chiến lược hiện đại hóa công nghiệp và phát triển bền vững. Trong lĩnh vực giáo dục, Bộ Giáo dục và Đào tạo (MOET) đã đưa STEM vào chương trình giáo dục thông qua các cải cách quốc gia và chương trình thí điểm, bao gồm robot, tin học và khoa học môi trường. Song song với các bước thúc đẩy từ đó, hệ thống chính sách đã được ban hành kịp thời với tinh thần đổi mới và cập nhật. Chiến lược Phát triển Khoa học và Công nghệ 2021–2030 cùng sự ra đời của Trung tâm Đổi mới sáng tạo Quốc gia (NIC) là những minh chứng cho nỗ lực phát triển trí tuệ nhân tạo (AI), năng lượng xanh và nông nghiệp thông minh. Sau 1990, các hoạt động ngoại giao khoa học đã từng bước thúc đẩy đưa Việt Nam đến gần hơn với các quốc gia trong khu vực và cả nước, hoạt động của Việt Nam hợp tác với UNDP, Ngân hàng Thế giới, Hàn Quốc và Nhật Bản để nâng cao năng lực nghiên cứu, đặc biệt trong các lĩnh vực khoa học cơ bản, khoa học ứng dụng, chương trình môi trường – khí hậu và nhóm khoa học máy tính, tích hợp công nghệ thông tin, AI, big data, học máy, học sâu và chuyển đổi số.
STEM ở các quốc gia ASEAN khác
Singapore dẫn đầu khu vực với việc tích hợp STEM ngay từ cấp tiểu học. Quốc đảo này đầu tư mạnh vào R&D thông qua các cơ quan như A*STAR và sáng kiến quốc gia Smart Nation.
- Malaysia: Từ tầm nhìn 2020 đến Kế hoạch Giáo dục Malaysia, STEM được đẩy mạnh như một phần của chính sách quốc gia, hỗ trợ bởi Bộ Khoa học, Công nghệ và Đổi mới (MOSTI).
- Thái Lan: Chiến lược Thailand 4.0 tập trung vào tăng trưởng dựa trên đổi mới. Chính phủ đầu tư vào công nghệ sinh học, robot và cải cách giáo dục nghề nghiệp.
- Indonesia: Bộ Nghiên cứu và Công nghệ tập trung vào năng lượng xanh, khả năng chống chịu thiên tai và cơ sở hạ tầng. Tầm nhìn Indonesia 2045 nhấn mạnh nâng cao tiêu chuẩn giáo dục STEM.
- Philippines: Bộ Khoa học và Công nghệ (DOST) triển khai các chương trình đào tạo giáo viên STEM, cấp học bổng và phát triển trường trung học chuyên về khoa học.
Những đóng góp nổi bật của STEM trong ASEAN
- Đổi mới y tế: Việt Nam và Thái Lan nổi bật với các giải pháp y tế số và chương trình nghiên cứu vắc-xin, đặc biệt trong đại dịch COVID-19.
- Khí hậu và bền vững: Các sáng kiến như hệ thống cảnh báo sớm, quản lý nước và năng lượng tái tạo tại tiểu vùng sông Mekong thể hiện vai trò thiết yếu của STEM.
- Cải cách giáo dục: STEM đang định hình lại chương trình học phổ thông, phát triển kỹ năng cho Cách mạng Công nghiệp 4.0.
- Chuyển đổi số: Đầu tư vào AI, thương mại điện tử và an ninh mạng được hỗ trợ bởi nguồn nhân lực hiểu biết STEM.
- Tăng trưởng kinh tế: Các ngành nghề liên quan đến STEM đóng góp đáng kể vào GDP và việc làm, đặc biệt tại TP. Hồ Chí Minh, Jakarta và Kuala Lumpur.
Sự kiện STEM tiêu biểu trong và ngoài khu vực
- Tuần lễ Khoa học và Công nghệ ASEAN: Diễn đàn thường niên thúc đẩy hợp tác khu vực và phát triển tài năng trẻ.
- Mạng lưới Nhà khoa học trẻ ASEAN (ASEAN YSN): Kết nối các nhà nghiên cứu trẻ trong các sáng kiến STEM và chính sách.
- Ngày Khoa học và Công nghệ Việt Nam (18/5): Tôn vinh các thành tựu đổi mới và khuyến khích giáo dục STEM trên toàn quốc.
- Các cuộc họp Bộ trưởng Kỹ thuật số ASEAN (ADGMIN): Tăng cường hợp tác số và công nghệ thông tin trong khu vực.
- Sự kiện quốc tế: Các nước ASEAN tích cực tham gia các sân chơi toàn cầu như Intel ISEF, Ngày Kỹ thuật Thế giới (UNESCO), Diễn đàn Khoa học Thế giới.
Kết luận
Với tầm nhìn hướng tới một khu vực năng động, bền vững và công bằng, STEM chính là nền tảng chuyển đổi Đông Nam Á. Việt Nam cùng các nước ASEAN đang nỗ lực không ngừng trong việc nâng cao năng lực giáo dục, thúc đẩy đổi mới sáng tạo và hoàn thiện chính sách STEM. Dù còn nhiều thách thức như bất bình đẳng trong tiếp cận giáo dục hay hạn chế về nguồn lực nghiên cứu, cam kết khu vực đối với STEM là rõ ràng và mạnh mẽ. Đầu tư đúng đắn vào khoa học công nghệ, khuyến khích hợp tác xuyên biên giới và truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ chính là chìa khóa để mở ra tương lai thịnh vượng, kiên cường cho ASEAN.
