Tác giả: Đặng Thanh Phú
Trong số các mô hình chính quyền hiện nay, có lẽ mô hình chính quyền ba cấp được áp dụng ở nhiều nước trên thế giới nhờ sự phân chia quyền lực hợp lý, tăng cường hiệu quả quản lý và thúc đẩy phát triển khu vực, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, ổn định chính trị và gắn kết xã hội.
Trên thế giới, việc áp dụng và thực thi chính quyền ba cấp đã được nhiều nước triển khai thực hiện. Mô hình chính quyền ba cấp, bao gồm chính quyền trung ương (quốc gia), chính quyền tỉnh (khu vực) và chính quyền địa phương (cơ sở) giúp phân bổ quyền lực và trách nhiệm giữa các cấp quản lý khác nhau, mang lại nhiều lợi ích như hiệu quả cao và phản ứng linh hoạt, trách nhiệm và dân chủ được tăng cường; phát triển khu vực một cách cân bằng, bảo tồn văn hóa và xã hội hiệu quả, và tính tự chủ kinh tế được nâng cao.
Mô hình của các nước
Với Nhật Bản, chính quyền được chia thành chính quyền trung ương chịu trách nhiệm về an ninh quốc gia, đối ngoại và quản lý kinh tế vĩ mô; chính quyền tỉnh quản lý cơ sở hạ tầng khu vực, giáo dục và y tế công cộng; chính quyền địa phương gồm thành phố, thị xã, làng xã – thực hiện quản lý dịch vụ công cộng địa phương như quản lý rác thải và phát triển công cộng.
Với nước Mỹ, đây là quốc gia theo mô hình chính quyền 3 cấp rõ rệt bao gồm liên bang, bang và địa phương. Theo mô hình này thì chính quyền trung ương khá nhỏ, chỉ có 15 bộ. Trong khi đó, các bang (50 bang) có quyền tự chủ cao và chính quyền địa phương có mô hình tổ chức linh hoạt tùy từng bang. Chính quyền liên bang là cấp cao nhất, quản lý toàn bộ nước Mỹ, chịu trách nhiệm về đối ngoại, quốc phòng, chính sách tiền tệ, nhập cư, thương mại quốc tế. Theo Hiến pháp Mỹ, mỗi bang có quyền tự chủ cao. Chính quyền bang quản lý giáo dục, giao thông, y tế, thuế bang. Chính quyền địa phương gồm quận, thành phố, thị trấn, làng, v.v… quản lý dịch vụ công cộng như cấp nước, đường xá, trường học, an ninh trật tự. Cấu trúc chính quyền địa phương khác nhau tùy thuộc từng bang ở Mỹ nhưng thường có mô hình, đó là: thị trưởng là người đứng đầu chính quyền thành phố/thị trấn; hội đồng thành phố/quận là cơ quan lập pháp địa phương; cảnh sát địa phương, sở cứu hỏa, trường học, v.v…
Tại Đức, quốc gia này có mô hình tổ chức bộ máy hành chính nhà nước theo kiểu liên bang, gồm có chính quyền liên bang, 16 chính quyền bang, trong đó có 3 bang là thành phố gồm Berlin, Hamburg, Bremen và chính quyền địa phương. Theo Hiến pháp Đức, chính quyền địa phương là một thực thể rất quan trọng trong hệ thống chính trị.
Tại Pháp, với mục đích làm giảm tập trung quyền lực của nhà nước trung ương, quốc gia tổ chức hành chính cấp vùng. Theo đó, cơ chế cấp vùng của Pháp được hưởng những định chế luật pháp cho phép độc lập và tự chủ hơn trong việc phát huy các động năng phát triển về mọi mặt của địa phương. Hiện nay, nước Pháp có 13 vùng, mỗi vùng được quản lý bởi hội đồng vùng, cùng với hội đồng kinh tế, xã hội và môi trường vùng, có chức năng cố vấn. Các thành viên của hội đồng vùng được bầu theo nguyên tắc phổ thông đầu phiếu trực tiếp. Chủ tịch hội đồng vùng do các thành viên bầu chọn.
Với Trung Quốc, đây là quốc gia vừa tập quyền vừa tản quyền. Trong quá khứ lẫn hiện tại, Trung Quốc vừa áp dụng tập quyền cao độ và kiểm soát chặt chẽ, song nhìn nhận một cách sâu rộng thì đây cũng là quốc gia áp dụng cơ chế điều hành quốc gia tản quyền. Tính chất “đặc sắc Trung Quốc” của kiểu tổ chức này đã duy trì cho tới tận ngày nay. Nhiều học giả gọi mô hình đó, phân quyền rộng rãi cho những tỉnh thành đủ lớn về cả dân số lẫn địa lý, để trở thành những thực thể kinh tế độc lập tương đối, là “chủ nghĩa liên bang trên thực tế” (chủ nghĩa liên bang trên thực tế ở Trung Quốc, chuyên khảo của Yongnian Zheng, Đại học Quốc gia Singapore, năm 2007). Với diện tích 9,6 triệu km2 và dân số 1,4 tỷ người cùng địa hình vô cùng đa dạng, các tỉnh thành Trung Quốc có dân số trung bình 45 triệu người, nhưng khác biệt là rất lớn. Từng chính quyền địa phương có công việc và nhu cầu rất khác nhau gắn với cả quản lý và chi tiêu công.
Ấn Độ có mô hình tương tự Mỹ, gồm 3 cấp là trung ương (chính phủ liên bang), cấp bang và vùng lãnh thổ liên bang và cấp quận, thị trấn, hội đồng làng. Indonesia có 3 cấp, gồm cấp Trung ương (chính phủ tổng thống, quốc hội), cấp tỉnh (provinsi), cấp thành phố/huyện (kota/kabupaten); mỗi tỉnh có thống đốc, mỗi thành phố có thị trưởng hoặc người đứng đầu huyện.
Tại sao là ba cấp?
Từ thực tế của các nước cho thấy, hầu hết các nước trên thế giới đang thực hiện mô hình ba cấp, thay vì bốn cấp. Điều này chủ yếu vì các lí do sau: khi một chính sách được ban hành, nếu chỉ có ba cấp chính quyền, thông tin sẽ đi trực tiếp từ trung ương đến tỉnh, sau đó xuống xã để thực thi. Nếu với bốn cấp, thông tin phải đi qua một tầng trung gian nữa là huyện, làm mất thời gian và tạo ra nguy cơ sai lệch hoặc chồng chéo trong chỉ đạo.Việc vận dụng ba cấp chính quyền giúp giảm đáng kể kinh phí vận hành bộ máy hành chính. Ngoài ra, ba cấp chính quyền còn giúp tăng cường quyền tự chủ của cấp cơ sở, cấp trực tiếp phục vụ người dân. Và cuối cùng, mô hình ba cấp chính quyền giúp phân chia thẩm quyền dễ dàng và mạch lạc hơn.
Với ba cấp chính quyền thì thẩm quyền về cơ bản sẽ được phân chia như sau: cấp trung ương lo chiến lược và chính sách vĩ mô, cấp tỉnh chịu trách nhiệm điều phối và cấp địa phương trực tiếp triển khai thực hiện. Với những lí do này, có đến hơn 80% các nước trên thế giới lựa chọn mô hình ba cấp, đương cử như Nhật Bản, Hàn Quốc, Đức, Pháp đều áp dụng mô hình trung ương – tỉnh/bang – địa phương (thành phố/quận). Ngoài ra, các nước chọn mô hình ba cấp chính quyền còn vì nó giúp hạn chế xung đột thẩm quyền giữa các cấp.
Thực tế hiện nay của Việt Nam
Việt Nam hiện đang duy trì bốn cấp chính quyền, gồm trung ương, cấp tỉnh (các tỉnh và thành phố trực thuộc trung ương), cấp huyện (các huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh) và cấp xã (xã, phường, thị trấn). Sự tồn tại của bốn cấp chính quyền làm gia tăng tầng nấc trung gian, kéo dài quá trình ra quyết định, làm chậm tốc độ triển khai chính sách và giảm tính hiệu quả của bộ máy hành chính.
Theo Hiến pháp năm 1946, Việt Nam được phân chia thành ba cấp là trung ương, tỉnh và xã. Các cấp hành chính này không có hội đồng. Trước đó, trong thời kỳ phong kiến cũng như trong thời Pháp thuộc, nước ta không có các cấp chính quyền mà chỉ có các cấp hành chính, vì đây là thời kỳ tập quyền tuyệt đối vào nhà vua hoặc vào thực dân Pháp. Các cấp hành chính không có quyền tự chủ trong quản lý, mà chỉ đóng vai trò thực thi mệnh lệnh từ trung ương. Đến Hiến pháp 1959, chính quyền nước ta chia thành bốn cấp gồm trung ương – tỉnh – huyện – xã do chịu ảnh hưởng từ mô hình Xô Viết. Theo Hiến pháp này, mỗi cấp chính quyền đều có hội đồng nhân dân và ủy ban nhân dân.
Hiện nay, Việt Nam đang duy trì bốn cấp chính quyền gồm trung ương, cấp tỉnh (các tỉnh và thành phố trực thuộc trung ương), cấp huyện (các huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh) và cấp xã (xã, phường, thị trấn).
Lựa chọn mô hình mới của Việt Nam
Việt Nam đang bước vào kỷ nguyên phát triển đất nước. Điều này đòi hỏi phải tạo đột phá trong tư duy và hành động, sử dụng tối đa các nguồn lực của đất nước, tránh lãng phí, cần đổi mới sáng tạo, sắp xếp bộ máy theo hướng tinh gọn, hiệu quả và hiệu lực.
Từ thực tế trên, ngày 14/2/2025, Bộ Chính trị, Ban Bí thư đã ban hành Kết luận số 126-KL/TW về một số nội dung, nhiệm vụ tiếp tục sắp xếp, tinh gọn tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị năm 2025 và nhiệm kỳ 2025 – 2030. Đây là một quyết sách đúng đắn, kịp thời và có hiệu quả, đồng thời thể hiện quyết tâm chính trị cao của Đảng, Nhà nước nhằm sắp xếp lại bộ máy từ trung ương đến địa phương, qua đó khơi thông nguồn lực để phát triển đất nước trong giai đoạn mới. Kết luận 126 của Bộ Chính trị, Ban Bí thư khẳng định cần khẩn trương nghiên cứu, đề xuất sửa đổi, bổ sung các quy định của Đảng, pháp luật của Nhà nước, cơ chế, chính sách liên quan để có cơ sở pháp lý triển khai hoàn thiện mô hình tổng thể của hệ thống chính trị trong thời gian tới, bảo đảm đồng bộ trong quá trình thực hiện tinh gọn tổ chức bộ máy. Kết luận cũng xác định việc sắp xếp lại bộ máy theo hướng lược bỏ cấp hành chính trung gian là cấp huyện, sắp xếp cấp xã phù hợp với mô hình tổ chức mới, tổ chức bộ máy, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm của cấp xã, đồng thời triển khai sáp nhập một số đơn vị hành chính cấp tỉnh.
Sẽ có rất nhiều việc phải làm và phải làm quyết liệt, vững chắc để có được một nền quản trị quốc gia hiệu quả, tinh gọn, thống nhất, đồng bộ, thông suốt, tiết kiệm, hiệu lực. Việc lựa chọn một chính quyền ba cấp, thay vì bốn cấp như hiện nay, sẽ là một xu thế tất yếu để đưa đất nước bước vào kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc./.
Hình ảnh minh họa: Quốc hội Nhật Bản (Nguồn: wikipedia)
