Tác giả: Thuỷ Tiên dịch và tổng hợp
Hiện tượng El Niño và La Niña
ENSO, hay El Niño-Dao động phương Nam, là chuỗi các hiện tượng liên quan đến thời tiết và đại dương. Đây là kiểu khí hậu định kỳ ảnh hưởng đến Thái Bình Dương và có tác động lan rộng đến thời tiết trên toàn thế giới. Ngoài nhiệt độ bề mặt nước biển bất thường, ENSO còn được đặc trưng bởi sự thay đổi trong áp suất khí quyển.
Đây là một hiện tượng giống như sự dao động nhiệt độ lớn trên mặt biển, với các giai đoạn lạnh và nóng.
- El Niño: Đây là giai đoạn nóng, nơi mà biển nhiệt đới Trung và Đông Thái Bình Dương có nhiệt độ mặt biển cao hơn bình thường, gây mưa lớn ở một số khu vực và hạn hán ở những nơi khác.
- La Niña: Đây là giai đoạn lạnh, với nhiệt độ mặt biển thấp hơn bình thường trong cùng khu vực. La Niña thường gây ra hình thái thời tiết đối lập với El Niño.
- Trung tính: Đây là giai đoạn giữa, trung gian giữa La Nina và El Nino, khi nhiệt độ không có sự dao động lớn so với mức trung bình.
Các hiện tượng La Niña thường xảy ra sau các hiện tượng El Niño, xuất hiện không đều trong khoảng từ hai đến bảy năm. Các tác động cục bộ của La Niña (có nghĩa là “cô bé” trong tiếng Tây Ban Nha) lên thời tiết thường trái ngược với những gì liên quan đến El Niño (có nghĩa là “cậu bé” trong tiếng Tây Ban Nha). Vì lý do này, La Niña còn được gọi là anti-El Niño và El Viejo (có nghĩa là “ông già” trong tiếng Tây Ban Nha).
ENSO có thể ảnh hưởng đến thời tiết toàn cầu, gây ra ảnh hưởng đến lượng mưa, hạn hán, lũ lụt, nhiệt độ. Vì vậy, mặc dù ENSO xảy ra ở Thái Bình Dương, nhưng nó vẫn có thể ảnh hưởng đến thời tiết ở các vùng đất khác trên khắp thế giới.
Các nhà khoa học sử dụng Chỉ số Niño Đại dương (ONI) để đo lường sự sai lệch so với nhiệt độ bề mặt biển bình thường mà El Niño và La Niña gây ra ở vùng đông-trung Thái Bình Dương. Các hiện tượng La Niña được xác định thông qua sự giảm nhiệt độ bề mặt biển hơn 0,5°C (0,9°F) trong 5 kỳ liên tiếp. La Niña được gây ra bởi sự tích tụ của các vùng nước lạnh hơn bình thường ở vùng nhiệt đới Thái Bình Dương, khu vực Thái Bình Dương giữa Chí tuyến Bắc và Chí tuyến Nam. Gió mậu dịch và các dòng hải lưu mạnh bất thường di chuyển từ phía đông mang nước lạnh lên bề mặt, quá trình này được gọi là “lên dòng”, có thể gây ra sự giảm mạnh nhiệt độ bề mặt biển. Cả El Niño và La Niña đều ảnh hưởng đến lượng mưa, áp suất khí quyển và hoàn lưu khí quyển toàn cầu. Hoàn lưu khí quyển là sự chuyển động quy mô lớn của không khí, cùng với các dòng hải lưu, phân phối năng lượng nhiệt trên bề mặt Trái Đất. Những thay đổi này là nguyên nhân chính gây ra sự biến đổi khí hậu ở nhiều khu vực trên toàn thế giới.
Hiện tượng El Niño sắp chuyển dịch sang La Niña vào nửa cuối năm 2024
Dự báo mới nhất từ Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO) cho thấy có khả năng ngang nhau (50%) xảy ra điều kiện trung tính hoặc chuyển sang La Niña trong khoảng thời gian từ tháng 6 đến tháng 8 năm 2024. Khả năng xảy ra điều kiện La Niña tăng lên 60% trong khoảng từ tháng 7 đến tháng 9 và 70% trong khoảng từ tháng 8 đến tháng 11. Khả năng El Niño tái phát là rất thấp trong thời gian này.
Tác động của mỗi sự kiện La Niña khác nhau tùy thuộc vào cường độ, thời gian kéo dài, thời điểm trong năm khi nó phát triển, và sự tương tác với các hình thái biến đổi khí hậu khác. Ở nhiều nơi, đặc biệt là ở vùng nhiệt đới, La Niña gây ra các tác động khí hậu trái ngược với El Niño.
Tuy nhiên, các sự kiện khí hậu tự nhiên như ENSO hiện nay diễn ra trong bối cảnh biến đổi khí hậu do con người gây ra, điều này đang làm tăng nhiệt độ toàn cầu, làm trầm trọng thêm thời tiết cực đoan và khí hậu, và ảnh hưởng đến mô hình lượng mưa và nhiệt độ theo mùa.
Các tháng từ tháng 6 năm 2023 đều thiết lập kỷ lục nhiệt độ mới, làm cho năm 2023 trở thành năm nóng nhất từ trước đến nay. Dù El Niño kết thúc, biến đổi khí hậu dài hạn vẫn sẽ tiếp tục do khí nhà kính. Nhiệt độ biển cao sẽ tiếp tục ảnh hưởng trong những tháng tới. Dù La Niña đã có tác động làm mát trong những năm qua, thời tiết vẫn trở nên cực đoan hơn do sự tăng nhiệt và độ ẩm trong khí quyển. Vì vậy, WMO coi việc cảnh báo sớm và hành động sớm là ưu tiên hàng đầu.
Những tháng cuối năm 2024: thời tiết cực đoan ở Việt Nam sẽ liên quan đến El Niño hay La Niña
“Việt Nam được dự báo sẽ trải qua nhiều hiện tượng thời tiết cực đoan hơn so với bình thường trong năm 2024, bao gồm các đợt nắng nóng và mưa đá, do biến đổi khí hậu tiếp tục ảnh hưởng”, theo ông Hoàng Đức Cường, Phó Giám đốc Tổng cục Khí tượng Thủy văn Việt Nam. El Niño đang yếu đi và dự kiến sẽ chuyển thành La Niña vào những tháng cuối năm 2024, sự chuyển đổi này có khả năng gây ra thời tiết cực đoan và khốc liệt ở Việt Nam tương tự như ENSO gây ra vào năm 2020.
Mưa lũ tại miền Trung do ENSO năm 2020. Nguồn: vpcp.chinhphu.vn
Trong bốn tháng đầu năm 2024, nhiệt độ trung bình cao hơn bình thường từ 0,5 đến 1,5°C trên toàn quốc, đạt đỉnh từ 3,1 đến 3,6°C so với bình thường ở các vùng Bắc và Bắc Trung Bộ trong tháng 4. Tại 110 trong số 186 trạm quan trắc, nhiệt độ cao kỷ lục đã được ghi nhận, bao gồm 44°C ở Đông Hà (tỉnh Quảng Trị) vào ngày 28 tháng 4, nhiệt độ cao nhất từng được ghi nhận trong tỉnh từ năm 1976. Tính đến đầu tháng 5, đã có 72 trận mưa đá xảy ra trên cả nước, trong đó tỉnh Nghệ An bị ảnh hưởng 11 lần, cao nhất toàn quốc. Mưa đá, giông bão và gió mạnh đã gây thiệt hại lớn về kinh tế và môi trường trên toàn quốc. Lưu lượng nước ở các sông và hồ chứa tại miền Bắc giảm từ 30 đến 60% so với bình thường, với sông Thao và sông Lô giảm từ 50 đến 60%. Sự xâm nhập mặn đến sớm hơn và nghiêm trọng hơn bình thường ở đồng bằng sông Cửu Long trong mùa khô 2023-2024, gây thiếu nước ngọt ở một số tỉnh ven biển.
Để chuẩn bị cho các hiện tượng cực đoan tiềm tàng liên quan đến El Niño, Bộ Tài nguyên và Môi trường đã chỉ đạo cơ quan khí tượng theo dõi chặt chẽ các mô hình thời tiết và nguồn nước để cung cấp dự báo sớm cho người dân. Hoàng Đức Cường dự báo rằng từ tháng 6 đến cuối năm, các đợt nắng nóng dự báo sẽ gia tăng và mở rộng ở miền Bắc, và có thể trở nên cực đoan vào tháng 7 trước khi dịu đi vào cuối tháng 8 ở miền Bắc và tiếp tục giảm vào tháng 9 ở các khu vực phía Nam. Hạn hán kéo dài cũng có thể xảy ra ở các tỉnh miền Trung từ tháng 5 đến tháng 8, đặc biệt là ở Quảng Trị và Bình Thuận. Việt Nam nên chuẩn bị cho 11 đến 13 cơn bão nhiệt đới trên Biển Đông trong năm nay, tập trung nhiều từ tháng 9 đến tháng 11. Mưa lớn được dự báo ở khu vực phía Bắc từ tháng 7 đến tháng 9 và ở khu vực Trung Bộ từ tháng 9 đến tháng 11. Với biến đổi khí hậu, các trận mưa lớn có thể xảy ra thường xuyên hơn, làm tăng nguy cơ lũ quét và sạt lở đất ở các khu vực miền núi.
Đặc biệt đáng lo ngại là khả năng La Niña gây ra các đợt mưa lớn lặp lại cho khu vực Trung Bộ vào cuối năm 2024. Thủy triều cao đạt đỉnh trên 4,3m có thể gây ngập lụt ở các khu vực ven biển thấp từ tháng 9 đến tháng 12. Dự báo cho thấy nửa đầu mùa mưa sẽ ảnh hưởng đến các vùng Bắc và Trung Bộ cùng Tây Nguyên, trong khi La Niña có thể gây ra nhiều cơn bão hơn trong những tháng cuối năm 2024.
Để nâng cao khả năng giám sát thời tiết cực đoan và chia sẻ thông tin, cơ quan khí tượng có kế hoạch tận dụng công nghệ mới để đưa ra các dự báo chi tiết hơn, mở rộng các ứng dụng di động và kênh truyền thông xã hội, và đề xuất các quy trình vận hành hồ chứa để thích ứng tốt hơn với tác động của biến đổi khí hậu.
Nguồn:
https://education.nationalgeographic.org/resource/la-Niña/
https://wmo.int/news/media-centre/el-nino-forecast-swing-la-Niña-later-year
https://asianews.network/climate-change-intensifies-vietnams-extreme-weather-events-in-2024/
