Tác giả: TS.BS. Nguyễn Đức Hoàng
Sởi là bệnh truyền nhiễm cấp tính cực kỳ nguy hiểm do virus gây ra, tốc độ lây lan nhanh chóng trong cộng đồng, đặc biệt là ở những khu vực đông người như: nhà trẻ, trường học, khu đông dân cư. Bệnh dễ bùng phát thành dịch, thậm chí đại dịch nếu không có biện pháp phòng ngừa thích hợp. Thời gian gần đây, ở nước ta, nhiều vùng đang có dấu hiệu bùng phát dịch sởi. Bài viết này sẽ thông tin về nguy cơ biến chứng và cách phòng ngừa bệnh sởi như thế nào?
Tổng quan về bệnh sởi
Sởi gây nên bởi virus sởi, là bệnh lý lây truyền qua đường hô hấp, chủ yếu bùng phát vào mùa đông xuân, ở trẻ em dưới 5 tuổi. Người lớn cũng có thể mắc bệnh nhưng tỉ lệ thì ít hơn so với trẻ em. Mặc dù phần lớn trẻ mắc bệnh đều có thể hồi phục sau một thời gian nhưng ở những trẻ có sức đề kháng kém như trẻ nhũ nhi thì bệnh có thể diễn tiến nặng và gây ra biến chứng nguy hiểm.
Bệnh có biểu hiện đặc trưng là khởi phát với tình trạng sốt, viêm long đường hô hấp, viêm kết mạc, … Sau sốt 2 ngày, người bệnh thường xuất hiện các hạt Koplik ở lớp niêm mạc bên trong má. Sự xuất hiện của hạt Koplik là dấu hiệu đặc hiệu để chẩn đoán sớm bệnh sởi. Ban trong bệnh sởi xuất hiện theo trình tự bắt đầu từ sau tai, gáy sau đó xuất hiện ở vùng trán, má. Sau đó ban sởi sẽ nhanh chóng lan khắp toàn bộ vùng đầu – mặt – cổ và thân mình. Khi ban mọc đến 2 chi dưới thì những nốt ban trên vùng đầu mặt cũng bắt đầu mất dần. Sau 1 tuần, các nốt ban sởi có xu hướng nhạt màu rồi lặn dần theo trình tự khi ban mọc.
Những biến chứng có thể xảy ra khi mắc bệnh sởi
Trẻ nhỏ mắc bệnh sởi hoặc người lớn bị sởi có hệ miễn dịch yếu thường tăng nguy cơ gặp phải biến chứng nguy hiểm:
Biến chứng sởi ở đường hô hấp
Viêm phổi là một trong những biến chứng phổ biến và nguy hiểm nhất của bệnh sởi, nhất là khi xảy ra với trẻ dưới 5 tuổi và người cao tuổi. Viêm phổi thường xuất phát do sự tấn công của virus sởi vào phổi hoặc bội nhiễm vi khuẩn khi suy yếu miễn dịch sau sởi.
Viêm phổi gây nên các triệu chứng: sốt cao kéo dài, thở nhanh và nông, khó thở, đau ngực, đôi khi có thể kèm ho khan hoặc ho có đờm.
Viêm phổi do sởi là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong ở trẻ em mắc bệnh sởi do tình trạng suy hô hấp. Nếu không được điều trị kịp thời, viêm phổi có thể dẫn đến tử vong trong thời gian ngắn.
Viêm phế quản – phổi là biến chứng xảy ra do bội nhiễm, thường xuất hiện sau khi ban sởi mọc. Biểu hiện nặng ở trẻ là tình trạng sốt cao, khó thở, tăng bạch cầu, nghe phổi phát hiện âm ran phế quản, có nốt mờ rải rác hai bên phổi trên phim chụp X-quang. Đây là trường hợp biến chứng nguy hiểm, dễ gây suy hô hấp và tử vong, đặc biệt là ở trẻ nhỏ.
Viêm thanh quản là cũng là biến chứng nguy hiểm của bệnh sởi, hay gặp ở trẻ nhỏ. Trong giai đoạn sớm, sau khi ban sởi bắt đầu mọc, trẻ sẽ gặp biến chứng này với triệu chứng điển hình là cơn khó thở do co thắt thanh quản. Ở giai đoạn muộn, biến chứng viêm thanh quản thường do bội nhiễm, xuất hiện sau khi ban mọc, chủ yếu xảy ra ở trẻ bị sởi nhiễm phế cầu, liên cầu,… Tình trạng này tiến triển nặng sẽ gây sốt cao, khó thở, khàn tiếng, tím tái, ho ông ổng,…
Viêm tai giữa do sởi biến chứng thường xảy ra ở trẻ nhỏ, gây nên tình trạng ban sởi đã lặn nhưng trẻ vẫn bị sốt hoặc trẻ bị sốt lại sau khi bay hết ban sởi.
Biến chứng thần kinh
Viêm não – màng não – tủy cấp dễ để lại di chứng nặng nề, nguy hiểm nhất là nguy cơ tử vong, dễ gặp ở trẻ trong độ tuổi đi học. Biến chứng này thường xuất hiện vào giai đoạn ngày 3 – 5 khi ban mọc. Các triệu chứng của biến chứng viêm não – màng não – tủy cấp khởi phát rất đột ngột, trẻ sốt cao, mê sảng ảo giác, có thể bị co giật, lú lẫn, trằn trọc hoặc hôn mê, loạn hướng, bị liệt một bên chân tay hoặc nửa người, có triệu chứng ngoại tháp: tăng trương lực cơ, run, múa vờn, múa giật,… thậm chí còn bị rối loạn phản xạ, dương tính với Babinsky.
Viêm màng não là biến chứng thần kinh khác của bệnh sởi, tồn tại dưới dạng viêm màng não mủ sau bội nhiễm viêm tai, viêm màng não kiểu thanh dịch.
Viêm não chất trắng bán cấp xơ hóa tuy là biến chứng ít gặp nhưng để lại di chứng nặng, khó tiên lượng, thường phải sau vài năm mắc sởi mới xuất hiện, chủ yếu gặp ở độ tuổi 2 – 20. Đây là bằng chứng cho thấy sự ẩn náu của virus sởi bên trong cơ thể người bệnh đáp ứng miễn dịch bất thường. Thời gian diễn tiến biến chứng có thể kéo dài từ vài tháng cho đến 1 năm. Người bệnh thường bị tăng trương lực cơ, co cứng mất não và tử vong.
Ngoài những biến chứng thần kinh thường gặp trên đây thì cũng sẽ có một số biến chứng ít gặp như: viêm thị thần kinh, viêm tiểu não, áp xe não do bội nhiễm vi khuẩn.
Biến chứng đường tiêu hóa
Một trong những biến chứng nguy hiểm do sởi gây ra ở đường tiêu hóa là viêm niêm mạc miệng. Biến chứng này xảy ra vào giai đoạn đầu của bệnh sởi, thường tự mất cùng ban sởi. Nếu biến chứng xuất hiện ở giai đoạn muộn của bệnh sởi thì căn nguyên chính là bội nhiễm, chủ yếu gặp ở người có điều kiện vệ sinh kém, dẫn đến tình trạng viêm hoại tử trong miệng, sốt, viêm loét môi.
Viêm dạ dày ruột gây tiêu chảy cấp hoặc kéo dài là biến chứng thường gặp ở trẻ em bị sởi. Biến chứng này có thể gặp ở giai đoạn các triệu chứng sởi khởi phát hoặc sau khi cắt sốt và giảm dần ban sởi. Tiêu chảy kéo dài dễ dẫn đến mất nước với các tình trạng: trũng mắt, miệng khô, tiểu ít,… Người bệnh không được bù nước đúng cách, kịp thời có thể bị sốc, suy thận, tử vong. Diễn tiến nặng thường gặp ở trẻ dưới 5 tuổi bị tiêu chảy do sởi, nhất là trẻ suy dinh dưỡng. Ngoài ra, biến chứng đường tiêu hóa ít gặp hơn khi bị sởi là tình trạng tăng men gan, vàng da,…
Các biến chứng hiếm gặp khác
Viêm cơ tim, viêm đài bể thận, xuất huyết giảm tiểu cầu sau nhiễm khuẩn, biến chứng mắt gây viêm loét giác mạc.
Suy giảm miễn dịch: virus sởi có thể khiến hệ miễn dịch bị suy yếu. Sự suy yếu của hệ miễn dịch khiến cho một thời gian dài sau sởi, cơ thể giảm khả năng chống lại các bệnh lý nhiễm trùng. Sau mắc sởi có thể làm bệnh lao có sẵn tiến triển nặng hơn, hoặc xuất hiện bệnh lao mới.
Phương pháp phòng ngừa bệnh sởi
Có 4 biện pháp chủ động, đơn giản và hiệu quả để phòng ngừa bệnh sởi hiện nay:
Thực hiện chủ động việc tiêm ngừa bệnh sởi: Theo chương trình tiêm chủng mở rộng, trẻ đủ 9 tháng được khuyến cáo tiêm vaccine phòng bệnh sởi miễn phí tại các cơ sở y tế. Cùng với đó, để đảm bảo tạo ra miễn dịch bền vững cần phải tiêm nhắc lại mũi thứ 2 lúc trẻ 18 tháng tuổi.
Thực hiện tốt việc cách ly trẻ bệnh: Bệnh sởi lây lan rất nhanh nên khi phát hiện trẻ bệnh cần ngay lập tức đưa trẻ đến các cơ sở y tế để khám và chữa trị, đồng thời cách ly nguồn bệnh tránh lây lan cho cộng đồng.
Thực hiện các biện pháp phòng bệnh cho nhân viên y tế và người nhà: Đeo khẩu trang y tế khi chăm sóc trẻ bệnh, đây cũng là biện pháp phòng tránh sự lây nhiễm chéo cho các trẻ khác tại các bệnh viện có bệnh nhân mắc sởi.
Rửa tay sạch sẽ, đầy đủ các bước rửa tay thường quy được hướng dẫn trước và sau khi chăm sóc trẻ bệnh với mục tiêu phòng ngừa sự lây nhiễm chéo.
